Jedną ze znanych gdańszczanek jest pisarka Johanna Schopenhauer. Jej ślad w historii Gdańska jest dość znaczący, ale sława syna, wybitnego filozofa Arthura Schopenhauera, przyćmiła jej własną, niezasłużenie zepchnęła ją na drugi plan i przeważnie jest znana właśnie z roli matki wielkiego myśliciela.
Jednak J. Schopenhauer łączy z Gdańskiem niezaprzeczalnie więcej niż jej syna, który spędził w tym mieście zaledwie 5 pierwszych lat swojego życia. To w tym mieście minęło całe jej dzieciństwo i młodość, tu wyszła za mąż i tu urodziła swoje pierwsze dziecko. Johanna zasługuje więc na uwagę tych, których interesuje historia miasta i jego wybitnych mieszkańców – pisze gdański.pro.
Dzieciństwo J. Schopenhauer w Gdańsku
Johanna Henrietta Schopenhauer urodziła się 9 lipca 1766 roku w domu gdańskiego kupca Christiana Heinricha Trosienera i jego żony Elżbiety (z domu Lehmann) w tzw. Domu pod Żółwiem, który znajdował się przy ul. Św. Ducha 81. Po zmianie numeracji dom mieści się pod numerem 111.
Jedną z cech dawnego budynku jest postać żółwia na szczycie, od której wziął swoją nazwę. Żółw jest metalowy i przy silnym wietrze kiwa głową, a także trzepocze ruchomą złoconą głową i łapami. Ten rodzinny dom Johanny jest często uważany za miejsce narodzin jej syna A. Schopenhauera. To zamieszanie wyniknęło przez to, że dom, w którym urodził się słynny filozof, znajduje się nieopodal, przy tej samej ulicy, ale pod numerem 47.
Johanna była najstarszą z czterech córek w rodzinie. Wszechstronne gruntowne wykształcenie otrzymała w domu rodziców. W wieku 6 lat dziewczynka uczestniczyła już w lekcjach angielskiego, co było bardzo niezwykłe w tamtych czasach. Z kolei od 1777 roku pobierała prywatne lekcje u kandydata Kushela.
Oprócz języków obcych studiowała również malarstwo, podziwiając twórczość Angeliki Kauffmann. Natomiast absolutnie nie była zainteresowana poezją. W wieku 10 lat chciała wyjechać do Berlina, aby studiować malarstwo u Daniela Chodowieckiego, ale jej ojciec był temu przeciwny. W tym czasie jej duchowym mentorem i nauczycielem był Szkot Richard Jameson, ksiądz kolonii angielskiej w Gdańsku.
Młodość J. Schopenhauer
W 1785 roku Johanna wyszła za mąż za bogatego gdańskiego kupca Heinricha Florisa Schopenhauera, starszego od niej o 20 lat. Nie chciała tego małżeństwa, ale mimo to zgodziła się na prośbę rodziców i męża. Takie aranżowane małżeństwa były w tamtych czasach powszechne. Umowa ta oznaczała dla Johanny uzyskanie wysokiego statusu społecznego i możliwość zdobycia dobrego wykształcenia kulturalnego. Jednak z biegiem czasu stało się zrozumiałe, że małżeństwo nie przyniosło szczęścia żadnemu ze współmałżonków, o czym Johanna wielokrotnie wspominała w swoich utworach literackich.
Ślub odbył się w kościele Świętych Aniołów, który znajdował się przy dawnej Wielkiej Alei, obecnie zwaną Aleją Zwycięstwa. Teren ten mieścił się wówczas poza granicami Gdańska. Być może wybrano go ze względu na to, że nie był objęty zarządzeniami miejskimi, które zabraniały hucznych wesel i ograniczały imprezy dla wielu osób. Ponadto w grupie społecznej zamożnych kupców gdańskich panowała moda na śluby poza miastem.
Wraz z mężem Johanna podróżowała po Europie, m.in. po Anglii, Szkocji i Francji. Miłość do podróżowania kobieta odziedziczyła po ojcu, który również często podróżował służbowo.
Pierwszą podróż odbyli w 1787 roku przez Berlin, Hanower, Antwerpię i Brukselę. Następnie udali się do Anglii z Calais. Jesienią londyńska pogoda źle wpłynęła na zdrowie Johanny i wrócili do domu, do Gdańska.
22 lutego 1788 roku urodziło się ich pierwsze dziecko, syn Arthur.
Przeprowadzka rodziny Schopenhauerów do Niemiec
W marcu 1793 roku rodzina Schopenhauerów opuściła Gdańsk i przeniosła się do Hamburga. Nadal dużo podróżowali po krajach europejskich wraz z synem. W 1797 roku w Hamburgu urodziło się ich drugie dziecko, córka Adele.
W 1800 roku Johanna wraz z mężem podróżowała po Niemczech. W 1803 roku podróżowali przez Holandię, Belgię i Anglię do Paryża. Wiosną rodzina udała się do południowej Francji i Alp, a latem przez Szwabię, Bawarię i Austrię wróciła do Hamburga.
W 1805 roku mąż Johanny, Heinrich, prawdopodobnie popełnił samobójstwo, spadając z okna spiżarni. W ostatnich latach cierpiał na depresję i był drażliwy.
Wydarzenia, które zapoczątkowały pisarską karierę J. Schopenhauer
We wrześniu 1806 roku, w wieku 39 lat, Johanna przeniosła się do Weimaru. Kobieta nadal była zamożna, ponieważ żyła z pieniędzy rodziców. W Weimarze udało się jej dość szybko zebrać wokół siebie najlepsze towarzystwo. Wśród jej przyjaciół znaleźli się: Johann Wolfgang von Goethe, Christoph Martin Wieland, Friedrich Justin Bertuch, Karl Friedrich Zelter, Johann Heinrich Mayer, Bettina von Arnim, Zacharias Werner i wiele innych sławnych osób.
Urządzała cotygodniowe herbatki w Salonie Literackim, który szybko stał się centrum życia kulturalnego. Goethe był stałym gościem, a więź łącząca go z rodziną Schopenhauerów była tak bliska, że Adele przez całe życie nazywała go „ojcem”.
Johanna zmieniła stosunek społeczeństwa weimarskiego do żony Goethego, Christiany Vulpius. Była pierwszą kobietą z wyższych sfer, która otworzyła Christianie drzwi swoich posiedzeń przy herbacie. Johanna złamała ówczesny zakaz społeczny, za co Goethe był jej bardzo wdzięczny.
Przyjaźniła się z estetykiem i krytykiem sztuki, znawcą włoskiej sztuki i literatury Carlem Ludwigiem Fernowem. Mieszkał w jej domu i zmarł w nim w 1808 roku.
Związek ten odegrał decydującą rolę w jej twórczości literackiej. W 1810 roku Johanna napisała i opublikowała swoją biografię, którą zatytułowała „Carl Ludwig Fernow’s Leben”. Sukces książki zachęcił Johannę do dalszego pisania. Początkowo pisała o podróżach, ale od 1819 roku przerzuciła się na powieści, a także spod jej pióra wyszły prace z dziedziny historii sztuki.
Popularność J. Schopenhauer jako pisarki była tak wielka, że jej syn Arthur odnotował to w swojej biografii, którą złożył na Uniwersytecie w Berlinie w 1819 roku.
Spór z synem, który zmienił życie Arthura i Johanny
W 1814 roku związek Johanny z Georgiem Friedrichem von Gerstenbergkiem i spory o pieniądze doprowadziły do rozłamu w relacjach z jej synem Arthurem, który również obwiniał matkę o śmierć ojca. A. Schopenhauer przeniósł się do Drezna. Relacje między matką a synem nie uległy poprawie, nigdy więcej nie spotkali się osobiście. Badacze uważają, że miało to znaczący wpływ na charakter oraz światopogląd młodego człowieka i towarzyszyło mu przez całe życie.
W 1819 roku Johanna straciła większość swojego majątku. Jej syn Arthur, który był właścicielem jednej trzeciej spadku po ojcu, zaoferował jej wsparcie finansowe, ale kobieta je odrzuciła.
Sytuacja matki A. Schopenhauera była bardzo trudna, pisanie stało się ważnym źródłem jej utrzymania. W latach 1819-1820 ukazało się jej najsłynniejsze 3-tomowe dzieło „Gabriele, ein Roman”. Krytycznie przedstawiła w nim ówczesną kulturę intelektualną i społeczną, opisywaną z wielką obserwacją.
Jednak zarobione pieniądze najprawdopodobniej wystarczyły tylko na stosunkowo skromny styl życia, jak napisała Adele w swoim liście do brata w 1836 roku.
Ponieważ sytuacja materialna rodziny Schopenhauerów w Weimarze była trudna, córka nalegała na przeprowadzkę do Bonn w 1829 roku. Mieszkali w Unkel nad Renem w wiejskim domu bogatej przyjaciółki Adele, a zimą w Bonn. Od 1832 roku Bonn stało się ich stałą rezydencją.
Stan zdrowia Johanny pogorszył się, co wpłynęło na jej pisanie. Sytuacja finansowa jeszcze bardziej była niepokojąca. W 1837 roku Johanna została zmuszona do napisania listu do księcia Karla Augusta von Sachsen-Weimar-Eisenach z prośbą o pomoc. Dał jej skromną honorową pensję i zaprosił do Jeny, gdzie przeprowadziła się z córką. 16 kwietnia 1838 roku Johanna zmarła. Została pochowana w Jenie.
Wydanie słynnej książki o Gdańsku
Po śmierci Johanny, Adele opublikowała niedokończony pamiętnik swojej matki opowiadający o życiu Johanny w Gdańsku, który ukazał się w Niemczech pod tytułem “Jugendleben und Wanderbilder”.
Książka wzbudziła duże zainteresowanie w Gdańsku, a jej publikacja była kilkakrotnie wznawiana. W tym utworze pisarka przedstawiła styl życia w Gdańsku w XVIII wieku. Język i humor, z jakim napisano pracę, sprawiły, że bogata w fakty książka cieszyła się uznaniem wśród historyków i krytyków literackich.
W książce autorka opisała wygląd miasta, starych domów, mieszczan, ich służących, flisaków, których nazywano „Szymkami”. Opowiedziała też o swoim nastoletnim życiu, przełomach, ślubach, opisała życie w samym mieście i w podmiejskich letniskach, przy ul. Polanki, a także na osiedlu Sztutowo.
Jest to jedyne dzieło Johanny, które ukazało się w Polsce. W 1959 roku wydano je po raz pierwszy w języku polskim pod tytułem „Gdańskie wspomnienia młodości” w tłumaczeniu Tadeusza Kruszyńskiego. W 2010 roku ukazało się drugie wydanie książki.
J. Schopenhauer przez długi czas była pomijana. Jej literackie i historyczne znaczenie odkryto dopiero w 1980 roku. Obecnie jest uważana za jedną z najwybitniejszych pisarek niemieckich pierwszej połowy XIX wieku. Jej listy, wspomnienia i dzienniki podróży stały się uznanymi dowodami kulturowymi i historycznymi.